ویژگیهای جسمانی و اخلاقی غالب در بین تالش ها ( تالشون سفَد و نوشون)
دورود چَمَه نازینَه برورن و خوئَرن
تالشون سٚفَد و نوشون:
دنیا هَمهی اِل و تَبارون، سفَد و نوشونی چَوون جان و کٚردٚکاری کا، بو ویندِه و آزونسِه، اَه سٚفَد و نوشونون نه خَلکِن آبازَه دارٚن. اَه نشونون نَه شایَم فَمه، کی چینییَه، کی اوروسَه، کی کٚردَه، کی تٚرکه... خَیلی سٚفَدِن چَمه دَس نینَه، دِدِه اشکَمی کا و زندِه وَخت دارَم. ای سَرن ایسبییه پوسینه یا سییاینه، سَربَرزَه و پَل پِشته جان دارن یا بیجیک و کتاینَه... ام سٚفَدون را نِبو کسی را گنا نوئِه یا اَوون پاداش دوئِه.
ای سَر نوشونِن ام دنیا کا زیندگی کردَه کو دَس اومَهینه، دارَندی و نِداری، خداپرٚسی و دَسوازی و میموننوازی و گٚزگی و پیلهدیلی، پاکییَهدیلی و هَرزگی و هَزارگله اَلادَه خوب و بَده نوشون. اٚمون خیلیئون اشتَه را دَس ووئَردَه، خیلی نی دَدَه ئو دِده آدوئَه یا داولَت و ایجتما کا دَس اومَه. لوئَه درازا مَدَهم، ای سَرٚن نی هَر دٚه سَرَه دَس اومَهینه، چم روشونی و هوش وهونر...
تالشن نی، ام رییه سیفا نینه، ویشتَری تالشِن نی ای سر نوشونون اشتَن جان و کٚنٚش و کاری کا دارٚن کٚه اَوون بو، خاسی آزونسِه و دییَر ال و تبارون کا سیفا آکَردِه. ای سَر نشونون، اَمه گٚرد دنیا آدَمون نَه ای جورَه سٚفد و نوشون دارَم، بَما گمون کَرم، تالشِن ویشتَری ام نوشونون کٚه نوم بَردَهمَه، دارٚن. وییَر فرخی نِکَره تالش رَمه پا بَه، یا اوستاد بَه. ایتِه کَمتَه، ایتِه ویشتَه، اَگَه اَوون چِم بداری، یا چاکه وختی پیش با، بو اَوون کا ویندِه.
خَیلی سرگذشته نویسون نی اَوون نوم بَردَه، هَه شراکتییه نوشونون خونَه چَمه تالشون و چَمه آبا اَژادادِن، کادوسیین آبازَه دارین، هیچ کسی، آدَمه کٚشَه چنگیز و موغولون و ایسکندر و عوثمانی و کَنه داعیشون و دییَرپِتارَه کرون چَوون ولَت و بَر و سرا و ناموسی دس درازی نییاری و نِشاتَه کَردِه. اَگه نی اوروسون و ای سَرون کَردَه، چَمَه ساده دیلی خونه وازی هَردمونه یا داولَتیئون اَمه نه نامِردی و خَیونَت کَردَه که خَیلی چَمه تالشی ولَتون چَنگ آدومونه.
پیشَکی شمه ختمت بوام، تالشون جان و دیلی سٚفَد و نوشونی پینج سالی پیش نویشتَهما، ام داورَه کٚه ویندٚمَه چَمَه ای دنیا نازینه تالشِن، تالشَه نویسی را دَس بَه دَس آدوئَهشونه، خَیفم اومَه که چَمَه پیشتَرنَه نویشتَه، تالشی شیرنه زوونی نَه آگاردن مَکَرم. ویرٚمَه اَه وَختون کٚه ایلَه پیلَّهسفالی کَردٚمَه، بیلاپوشی و جیخا آخا دَمَندیمه تالشون چاکه مرام و نوشونون نویشتِه، خَیلی تالشون خش اومَه، ای سَرون نی نِفَمٚمَه، کٚردینا یا تالشینا، مٚنٚشون دشمون دوئَه. ای واتَه: تٚه تالشپَرس و نژاد پَرستیرَه، ای واتَه: تٚه تالشون چاکه کارون ویندَه و بَدَه کارون و چَوون ایرادون ویندَه نیرَه! اَز هَمهی دَسی ماچ کَرم، چَوون ایرادَه گِری و رابینایی مٚه را هَمیشَه، ای گلَه مانگه تاوی سو شی، زٚلماته شَوی را روشون آکَردَه.
اسَه نی پیمَه، نارناری بوام، برا جان، خالی جان، ام نویشتَه را شمه خشَه دیلی و میرَهوونی و نوجبایی نه من ببَخَشن، اَگه کَسر و کٚتا نویشتَهمه. هرچٚه چَاکه لوئَه و چاکَه مٚرام و خاسَه سفد و نوشون اِستَه، شمه شیوار نازَه تالشی شنَه، هَرچی نَگبتَه مرام و کلوتونه کار و ناپَسندَه سفَد و نوشون اِستَه، هَمَه تٚشک و نوشون چٚمٚن شیوار پیلَه لوئَه بَروازٚن و مَزون و بیوَج و دارَه پِشتییَه تالشی پا بنویسَن. شمَه دَسی نی هَزار دَفا ماچ کَرم، مٚه را هَنی بینایی بٚکَرَن، اَوونی کٚه ویرٚم بَرشَه، مٚن سَر آریَنَن، شمه ایراد گِتِه و وینایی چَمن چِمون سَر نَم و دیلی کا جگا دَهم. تالشون سٚفَد و نوشونِن:
1- وییَر پیلَه دیل و مَترسینه. تالشَه ژِنَکن نی دَسی کَمی مِردَکون کا نِدارٚن.
2- چَوون دیل، آوَینَه شی خموار و روشون و سادَه یَه، زۊ نی شیرنه لوئان باوَر کَرن، خییال کَرن هَمه چَوون شار راستی وان و بیرییاینَه. هَی خونَه زۊ وازی هَرن.
3- کو و دارٚش و گیریَه و سَوْزَه سرائون و ملگزارَه دشت و دومنون وییر خش دارن هَی را تالشِن ویشتَه عومر کَرن و کَمتَه ناخوش آبون.
4- خش آو و هَوا و بیسر و سٚتا دیهاتی کا زیندگی کَرده، شَهری شولوغی و بازاری کا ویشتر خش دارٚن.
5-چَوون مِردَکن و ژِنَکون جان و هَیکَل، دییَر خَلکون کا، زٚمخت ته و پَل پِشت تَه و بلَندتَهینه.
6- هَر سَختٚم و ناچکولی و تَنگٚمه اَفال و نِداری نه، سولوکَت دارٚن و تاو ووئَرن.
7- وختی نِه واتشونه و لَج آپشینه، هَلهمَله اٚهٚه نِوان و ها نِدَن و سازش نِکَرن.
8-وییر میمون نوازینه و میمونی خش دارن، میمونی را جان فیدا کَرن. خش دارن، همیشَه اَوون را میمون با.
9- اشتن ناموسی را وییَر آروناموس و غیرت دارن. تالشی ناموسی را، کسی دسدرازی کَردَه، چَوون فترَه لٚس راس آبو. تالشن، نجبا آدمون خش دارن و هَرزَه آدَمی بَد دارن.
10- خردخال دوست اِسینه، اشتن خردخالی را جان فیدایی کو کتایی نِدارن. دوست و اشتَنی را خیلی میرهوونینه و دشبنی را نی خیلی بی رَم و سنگَه دیلینَه.
11- ای گله پیمونَه دَس کسی نی دَوستشونه، دا زندَهینَه، اَی نه بَفا دارن و ناری اَی چاکندِه نِکَرن.
12- وییَر چی رو به سیاسییَه کارون نِشون، شیفه وازی و دَغل وازی، خاش آلیسی خش نِدارن.
13- اَگه سَیاسی و داولَتی آدَم بوبون، بیرییایی پیشه کَرٚن، هَی را وییَر وَختون اَوون نَه تا نِدَگِرن یا زۊ چَوون سری کلا نَهن.
14- چَوون خردَنِن، خیلی چِم روشونینه، درس آموجی کا، دییَرون کا پیشنَه وَزِه گِرٚن و نار دَبون، چَوون هوش کَفایَه. هَی را تالشی رَمه پا نی اَگه بازار دلَکٚه، زۊ دییَرون کا پیش دَلَکٚه.
15-تالشن شرافَت و آورۊ و نیجابَتی خَیلی خش دارن، چَوون ژِنَکِن، آورۊدارینه، خَلا دَپوشه جانی خش دارٚن، اشتَن سوتالَه جانی نبَرچاکٚنٚن و آچغ نِکرن، تالشَه خَلا تَمٚشا دارٚه.
16- چچول واز نینه، اَگه اَوون چوجیخا بٚکَرٚن، بٚفَمٚن، کٚرا اَی وازی دَهی، دَغل وازون و دَسی پِشتی کا دَوَسٚن.
17- مال و مۊله و هَشییا و موچ و میرکییه و گل و گییا خش دارن، هَی خونه چَوون آبا اَژدادِن مالداری کَرین. اَلان نی ویشتَری تالشَه سرائون کا، اسب و گوسَند و اسپه و پوچو و گا مال و کَرگ و کیجه مَندَه.
18 - هنتَه کٚه گیریه گیلونی کو، تنگمه کتیلان بَروَز آوَز کَرن و کار کَرن، هَی خونه همیشه چٚسک و چالاکینه، وییر چی گوشتن نِآبون.
19- چَوون ویشترون سَری مو، سییایَه و چِم رَشه و پوس نی ایسپییَه، دَس و پا زمخت و درازَه. چَوون دیم و رو خاسییَه.
20- مال و دارایی گردآکَردِه را گٚزگ نینَه، اشتَن وَسابَری خٚمنا مال و دارایی گرد آکَرن وییَر چی اشتَن دورَه آتییَه دَربَند نینَه.
21- اشتَن خردخالی را وییَرچی مال و دارایی پَس نهَرزن. وان: خردَن بی اشتَن پاسری ویمونٚه و تلاشی نه مال دَس بوئَره. بَما اشتَن دار و نِداری خردون ایختییار نَهن.
22- تالشی خردخال زۊته اشتَن پاسری مونو، مال و دارایی کا اشتَن دَدَه دِدِه دَسی نِدیِسٚن. هَی را کارکرده، اشتَن ننگی نِزونن، هر سَخته کاری نی بوبو، کَرن. ژِنَکِن نی مردکون خمنا و پا بَه پا کار کَرن.
23- اَگه اَوون را درسَه خونی و آموته را چاکه وَختی دَلَکه، زۊ آموجٚن، دا وای چه کَرم، اوستایی جگا رسن.
24-یَندی اِل و تبارون نه خشی و دِدِه زوونی آموتِه خش دارن بَما چَمه همسادَه ترکون ال و تبارون شی پیشتاز نینَه.
25- چَمَه همسادَه ال و تبارون ترکون و گیلکون کا، اَمه ویشتَه بیگونه نوازی کَرم.
26- خشک و کلات و گَرمَه جگائون کوچ و سَفر کَردِه خش نِدارن.
27- چَوون دینداری کا، تندی و سستی نِکَرن، هر کاری کا مینَهمونی ویشتَه پَسندن دا آنٚما مَبون.
28- سَخته روزون و جَشن و تاوَه کشت وکاری وَخت، یَندی را آرَسن و یاوَر دَهن.
29- وَختی دییَر تَبارون نَه خشی کَرن، خَیلی وختون چَوون وییَرَه سولوکتی خونَه، کمتَه کَه کو سالاری دارن.
30- دَدَه_دِدِه ئِن ویشته خش دارن زوئَه بدارن، زوئان را ویشته پشتمونی کرن.
31- تالشی کَه کا، مِردَکِن، رابَر و سالارینه بَما ژِنَکی لوئه و خازتَه کا هَرگز نِبرشون.
32- ویشتَری تالشی مِردَکن خش دارن، چَوون ژِنَکن کَه داری بکَرن و دییَرجگائون کارَه سَر مَشون. اَگه نی بشون آورومنده جگائون کار بکرن.
34- تالشن، ساز و آواز و جَشنه سرائون وییر خش دارٚن. وَختی آوازَه خونَه جانگیری سلیمَه آوازی مَسن، پِوَشن، پیرِن وَشتن آن، جوونون کٚه دِه داشتِه نِبو، وَختی ماسالَه هادی بٚلبٚله سَسی مَسن، بٚرَمٚه چِمون کا ویواره.
35- زور و بازوئَه کاری، فیکرَه کاری کا ویشته پَسٚند کَرن هَی خونَه پشَه اولَسی اَفسانَهشون اَوون را ساتَه.
36- اشتَن کَه آدَمون و دوستون نَه هَرگز خَیونَته کار پیش نِگِرن. هیچ رازی ژِن و شۊ یَندی کا جیگا نِدَهن.
37- مال و داشته غَم هَرن دا هَچی فٚر مَشو، اَگه چَوون داشته، اشتَن وَس آبَری خمنا بٚدارن، آزا گلهی نِدارٚن و نِکَرٚن.
38- خش دارٚن زییارت و خشگذارنی و گَشت و گییلی خونه، سالی دونزَه ما سَفر و کوچاکوچ بٚکَرٚن.
39- ای دیلینه، دورو واتِه خش نِدارن.
40- وییَرچی اشتَن وییَرَه زور و چاکه فیکر داشتِه ایمون نِدارن، هَی را پیله کارون را کَمتَه مودیر و رابری گَردَن گِرن.
41- زور و لسی نه آروم نِآبون، وختی کٚفری و یاغ آبینه، بی اَوون نَه زور مَآمونی. کاری اَوون نه مَداری، اشته را آروم آبون.
42- چَوون خۊن و گوشت و روان آزاتی نَه پَشی اِسته، اَگَه اَوون دَوَسی، آزاری و گَوَنی آبون.
43- زورَه وا و ستَمَه دَه آدَمون نَه ویشتَه مشتی نه زور کَرن، اَوون سَر بَه را بوئَرن دا لوئَه نَه.
44- وَختی اَوون را هَنگَهی پیش آ و بَلایی اَوون ویترَکٚه، تاو ووئَرن دا مَلَکن.
45- خیلی سختی و ستَمهئی را تاو ووئَرن، بَما وَختی گَوَنی بینَه و پِسندٚشونه و کۊل آمَندینه، آزاری آبون، بٚرامهی، ده اَوون گِتِه و داشتِه نِبو.
46- هَلَه مَلَه ای زوون و ای دیل نِبون، یا دیر آبون، بَما وختی ای دیل بینَه چَوون بفا و پَیمون دا آخر پِسییِه نِکَرٚه.
47- پیلَه تَرون را، هر پیشَهی بدارٚن، خیلی ایتروم نَهن.
48- سَختَه کارون را جان جیوازنی و سسلی بسلی کار نِکَرٚن، اَلبَهلی نآسیین.
49- پیلَه واز کَردِه و یاله ناجَه وییَرچی نِدارٚن، اشتَن لاجیکَری خمنا اشتَن پا دراز آکَرن.
50- دارَه پِشتی نینَه، ویشتَه خان، بٚگَرد و سرابَلَک بوبون، چَوون مرام و کٚردٚکار دٚه رَنگی نی.
51- خیلی میرَهوون و دیلرَم اِسینَه، اَلبَهلی نی چَوون دیل چَکَه، هَی را زۊ بَه زۊ غَر و تَر کَرن، کین بَه دیل نینَه، زۊ نی آشتی کَرن.
52- اَوون را ای گله میره وونی اَگه بٚکَری، چَن گله چاکه کاری نَه تٚه را تلافی آکَرٚن.
53- اَگه اَوون نه، رۊکَه تِیهی دوری و بَدی بٚکَری، اَوِن ای دنیا تٚه کا دور آبون.
54-کیشتی مٚزا و بَند و دومَنون پِردِه و اسبَه سواری و شکارَه وونی خش دارن.
55- خیلی دانیشمندون و اوستادون و آموجَهدَئون و دانش و هونرآموته و اوستابِه و تازَه اَوزارون و دَزگا ماشینون خش دارن.
56- هَمه دینون و خداپرسون و میلَتون خش دارن، هیچ میلتی مَردِه را آخازی نِکَرن. مَردَه پِشت آکَر نا بَه نا نِکَرن.
57- زۊ کٚفری آبون، بَما هنتَه دا وینٚن چَوون دَواکَر آروم آبَه، اشتَن نی زور کَرن، دِه کتا بان و دَوا پِسندٚن.
58- جنگ و دَوادَلَکی وخت، سکَه بَرشون، خَیلی نِشان، اشتَن تندی جلَفی دَکَشِه، بَما وَختی دَوا آپَرچینیه، ویشتَه آشتی دۊملَه کَرن، زۊتَه کتا آن، چَوون کین وییَرچی دیلی کا موندگار نِبو و درازا نِدَهن.
59- ژن و شۊ جودایی وییَر چی دَوْ نی، پیرَه دَدَه ئو دِدِه سالمَندَه کَه ایسپورده خش نِدارن. تالشِن وان: ایختلافی وَخت، ژِن و شۊ اَگه ای گله آتش بَه، اَی گلَه بی آو بوبو یا وان: اَگٚه اشتٚه بیبونیَه دَده دِدِه را کتایی بٚکَری، وختی پیر آبیره خردخال اشتٚه سَر ووئَرٚه.
60- بیکاری و مفتَههَری، چَوون مینه کا وییَر چی باب نی، اَوِن بیکاری اشتن ننگی زونٚن.
61- تالشن سخته کاری، هرگز دَس نِکَشن، دا اَی تَمون نآکَرن، زور ژَنن.
62- تالش همه چی، خشَه چمی نه چاکه چی، وینن، وییَرچی دییَر آدم و مال و چی سَر ایراد نِگِرن.
63- مودام تالشن کرا کار کَرن و پِرٚن. کاری وَخت دِه سکَه بَرشون و اشتَن جانی غَم هَردِه ویرشون بَرشو. پیر نی آبون، هَنی خان، جوونی شار کار بکَرٚن.
64- وختی کار کَرن، تمونی اشتَن زوری خان، ها کو کار آگِرن، چَوون ویر و فیکر، گرد کاری پِسٚندِه کا مونٚه.
65 - ویشتری تالشون شَرم کَفایَه، دنیا دَلَکه وخت دا آخر، کم رو و خجالتی اِسینه.
66- شَوْ زۊ خٚسٚن، بَما روزی سبیدَه گینه خَوَردار آبون.
67- اَوون را، اَه دنیا پاداش و مردۊمی وَر چاکه نوم آوازَه بَریَندِه، ام دنیا مال و دارایی کا ویشته غٚرف و ایرزش دارٚه.
68- چَوون دیلَه کا دارَه پِشتی و جنگَله خٚس و تور و آزاری وییَر مَندَه نینَه.
69- اَوِن وَختی ای گله آدَمی شیفتَه و دیلباخته آبون، اشتَن دیلبَری را رییا کاری نِکَرن، اَی را غَش کَرٚن. هَی را خَیلی شَهری جوونِن، خش دارن، تالشون نَه خٚشی بٚکَرٚن.
70- اَوِن خردخالی، خدا فرشته زونٚن، اَوِن هَی را ویشته خردخال دارن.
71-لوئَه کَردِه وَخت اشتَن دَنی ویشتَه آکَرن و چَوون گازن دبندی کا ویشته سیفا آبون، لوئَه چَوون لوکه گَرَه کا سرا بَرا، هَی خونَه بلَندَه سَس و برچاکٚنَه لوئَه کَرن.
شمه رۊکه برا: رمضان نیک نهاد
هدف ما در این وبلاگ معرفی فرهنگ مردم تالش و آشنایی هممیهنان گرامی با جاذبههای گرشگری شمال کشور به ویژه گیلان و تالش است